Jestem
uczniem V klasy Szkoły Podstawowej Nr 14 im. Henryka Sienkiewicza w
Częstochowie. Zachęcony przez nauczyciela historii z przyjemnością
zgłosiłem się do programu „UCZEŃ Z KLASĄ”, by stworzyć blog dotyczący
mojego miasta. Lubię wyzwania a ponieważ historia należy do moich
największych zainteresowań, jako swój temat wybrałem mało znany, ale za
to ciekawy i zarazem bardzo smutny, dotyczący wydarzeń sprzed
kilkudziesięciu lat. Chcę przedstawić swoim rówieśnikom losy
społeczności żydowskiej, które związane z naszym miastem okrutnie i na
zawsze przerwała II wojna światowa, a getto częstochowskie jest tego
symbolem. Przedstawione przeze mnie informacje, cytaty i fotografie
pochodzą z posiadanych w domu i wypożyczonych z biblioteki książek oraz
Internetu. Myślę, że nawet dorośli, choć słyszeli o losach Żydów
częstochowskich, to jednak na ten temat wiedzą niewiele i z ciekawością
zajrzą do mojego bloga.
Prześladowania
w krajach Europy Zachodniej zmusiły Żydów do wędrówki na Wschód w
poszukiwaniu schronienia. Mieszkają w Polsce od około tysiąca lat a
najliczniejszy ich napływ na ziemie polskie nastąpił w XII–XIV wieku. W
Polsce znaleźli sprzyjające warunki do osiedlania się i rozwoju swojej
społeczności. Do
napaści Niemiec na nasz kraj we wrześniu 1939 roku i tragedii
Holocaustu, która potem nastąpiła, w Częstochowie mieszkała jedna z
najliczniejszych i najbardziej prężnych społeczności żydowskich w
Polsce. Pielęgnując swoje tradycje, przez ponad trzysta lat bardzo
mocno przyczyniali się do rozwoju naszego miasta.
Pierwsze
dokumenty świadczące o obecności Żydów w Częstochowie spochodzą z lat
1620 i 1631 a w roku 1765 było ich 75. W XVIII wieku założyli
tymczasową synagogę, najprawdopodobniej w domu przy Starym Rynku 15. W
innej części tego domu urządzono mykwę (rytualną łaźnię). W
1805 roku częstochowscy Żydzi otrzymali oficjalne pozwolenie na budowę
synagogi. Częstochowska gmina żydowska zajmowała się m.in. utrzymaniem
synagogi, cmentarza, mykwy i biura. Sprawowała nadzór nad ubojem
rytualnym, organizowała opiekę społeczną i ściągała podatki. Do nowej
gminy mogło należeć początkowo 495 osób, tylu bowiem Żydów mieszkało
wówczas w mieście liczącym 3349 mieszkańców.
Wiek
XIX to także okres przemiany Częstochowy w ważny ośrodek przemysłowy.
Rozwinęły się tu rozmaite gałęzie przemysłu: od wydobywczego i
metalurgicznego, przez włókiennictwo po przemysł zabawkarski i
produkcję dewocjonaliów. Żydzi częstochowianie nie tylko uczestniczyli
w rozwoju miejscowego przemysłu, ale często go inicjowali. Pierwszą
manufakturę założył w 1828 roku Dawid Kronenberg, wcześniej właściciel
kilkunastu warsztatów tkackich. Do największych fabryk założonych przez
Żydów do lat 50. XIX wieku należały: Fabryka Wyrobów Jutowych „Warta”
Henryka Markusfelda i Szymona Neumana, zakłady włókiennicze Gnaszyńska,
Manufaktura Izydora Sigmana oraz Romana i Zygmunta Markowiczów, fabryka
obrazów Langhamera, dwie fabryki łyżek – Kohna i Landaua, drukarnia
Szymkowskiego i Oderfelda, zapałczarnia Sperbera. Na
przełomie wieków należały do nich wszystkie częstochowskie fabryki
zabawek, a było ich aż 15. Wokół fabryk rozwijały się mniejsze i
większe przedsiębiorstwa handlowe i spedycyjne, magazyny, agencje
pośrednictwa itp. Chociaż powstawały nowe formy działalności
gospodarczej i zawody, wielu Żydów pozostało przy swoich tradycyjnych
zajęciach – rzemiośle i handlu. Żydowscy rzemieślnicy tworzyli własne
cechy, m.in. blacharzy i dekarzy, fryzjerów i perukarzy, czapników i
kuśnierzy, metalowców, piekarzy i cukierników, tapicerów i szczotkarzy.
W
ostatnich dziesięcioleciach XIX wieku na Starym Mieście, w czynszówkach
przy ulicy Targowej, Garncarskiej, Nadrzecznej, Senatorskiej, Koziej,
Gęsiej, Ptasiej, Mostowej i Spadek, pozostała już tylko biedota.
Majętniejsi uciekali od ciasnoty i zgiełku żydowskiej dzielnicy do
śródmieścia. Przestronne, wielkomiejskie kamienice wznoszono
najchętniej przy I Alei Najświętszej Marii Panny oraz przy
Aleksandrowskiej (obecnie ul. Wilsona) i Odjazd (obecnie ul.
Piłsudskiego).
Starsi
ludzie jeszcze pamiętają jak w początkowych latach XX wieku przed
dworcem kolejowym zamiast taksówek stały dorożki, w mieście nie było
linii tramwajowej, a jedyny autobus kursował Alejami od Nowego Rynku do
Parku. Częstochowa mogła się pochwalić zaledwie kilkoma trzypiętrowymi
budynkami, a żaden z nich nie miał windy. Ortodoksyjni
Żydzi mieszkali głównie w rejonie ulic Nadrzecznej i Garncarskiej. Tu
mieściła się przepiękna Stara Synagoga zdobiona słynnymi freskami prof.
Wilenberga. W tej okolicy słyszało się głównie Jidisz. Jednakże w miarę
zbliżania się do Nowego Rynku, Alei i ulicy Kościuszki, coraz częściej
słychać było język polski.
Przed
wybuchem II Wojny Światowej dzieci żydowskie w Częstochowie uczyły się
w 9 szkołach powszechnych, prywatnych i publicznych, w 2 gimnazjach, w
liceum i w kilku szkołach rzemieślniczych. Szczególnego rodzaju
placówką oświatową było eksperymentalne gospodarstwo ogrodnicze przy
ul. Rolniczej, gdzie przygotowywano młodzież do życia i pracy w
Palestynie. Wszystkie
ważne wydarzenia, polityczne, społeczne, kulturalne i sportowe,
opisywała i żywo komentowała miejscowa prasa. Przed 1939 rokiem
wydawano w Częstochowie aż sześć lokalnych żydowskich dzienników,
dziesięć tygodników i jeden dwutygodnik. To jeden z dowodów na to, jak
liczna i prężna była społeczność żydowska w Częstochowie przed wybuchem
wojny.

Widok ogólny Częstochowy, w oddali widać kopułę Nowej Synagogi

Stary Rynek (w miejscu widocznych domów dzisiaj stoi Dom Handlowy „Puchatek”)

Nowy Rynek, czyli dzisiejszy Plac Daszyńskiego

Nowy Rynek podczas targu

Nowy Rynek – w oddali widać wieżę Klasztoru Jasnogórskiego

Róg Nowego Rynku i ul. Warszawskiej

Jedna z okazalszych kamienic – dom Frankego z przylegającym do niego domem Wolbergów

Ulica Krakowska

Panorama Częstochowy od strony Mirowa

Żydzi w dzielnicy żydowskiej

Sprzedawcy żydowscy handlujący mydłem

Na częstochowskim podwórku

Częstochowscy Żydzi przed sklepami

Żydzi częstochowianie podczas zakupów na targu

Stara
Synagoga gminna przy ul. Nadrzecznej 32 w Częstochowie. Dokładna data
rozpoczęcia budowy synagogi nie jest ustalona. Została zdewastowana we
wrześniu 1939 roku i wysadzona przez Niemców podczas likwidacji małego
getta w 1943 r.

Budynek mykwy (łaźni rytualnej) przy ul. Garibaldiego 18, powstał na początku XX wieku

Wnętrze budynku mykwy przy ul. Garibaldiego 18

Nowa
Synagoga w Częstochowie, oddana do użytku w roku 1893. Została spalona
przez Niemców 25 grudnia 1939 roku. W roku 1955 Rada Miejska podjęła
decyzję o budowie Filharmonii na jej zgliszczach

Pocztówka przedstawiająca Nową Synagogę, początek XX wieku