Przed wojną sygnały płynące z Niemiec nie wróżyły nic dobrego dla ludności żydowskiej. Adolf Hitler w swojej książce Mein Kampf zadeklarował ostateczną rozprawę z Żydami. Palono i eliminowano z bibliotek publicznych książki żydowskich autorów. Z sal muzealnych zdejmowano obrazy żydowskich malarzy. Żydów odsuwano od nauczania na państwowych uczelniach, wywłaszczano ich przedsiębiorstwa i pod byle pretekstem osadzano w obozach koncentracyjnych. W nocy z 9 na 10 listopada 1938 r. w czasie tzw. „nocy kryształowej” spalono niemal wszystkie synagogi w Niemczech a przy okazji urządzono wielki pogrom, w czasie którego doszło do wielu aktów przemocy. W następnych dniach zdecydowano o wyłączeniu Żydów z niemieckiego życia gospodarczego, o zamknięciu żydowskich sklepów i zakładów rzemieślniczych, zabroniono Żydom chodzenia do teatrów, na koncerty i do kin, usunięto dzieci żydowskie ze szkół publicznych, a studentów ze szkół wyższych, zabroniono Żydom wykonywania wielu zawodów i zamieszkiwania w niektórych dzielnicach. Po wybuchu wojny zdecydowano o przesiedlaniu i koncentrowaniu ich w specjalnych miejscach odosobnienia oraz o ukrytym za maskującym terminem „cel ostateczny” zamiarze całkowitego ich wymordowania.

 Niemcy zajęli Częstochowę wczesnym rankiem w niedzielę 3 września 1939 roku W południe następnego dnia przeprowadzili brutalną akcję pacyfikacyjną, zabijając na ulicach miasta ok. 200 mieszkańców. W następnych dniach miały miejsce dalsze prześladowania mieszkańców a część tych działań wymierzona była już specjalnie przeciwko ludności żydowskiej.Od momentu zajęcia miasta Niemcy nakazali zamknięcie wszystkich żydowskich szkół, a w niektórych szkolnych budynkach umieszczono jednostki wojskowe lub policyjne.Z przedstawicieli żydowskich utworzono Radę Starszych, której zadaniem było administrowanie ludnością żydowską i bezwzględne wykonywanie wszystkich poleceń okupanta. Rada musiała przygotować dla nich w pełni wyposażone mieszkania i lokale urzędowe oraz dostarczać żądaną ilość bezpłatnej siły roboczej. Na Radę spadł też obowiązek zapewnienia mieszkań Żydom wysiedlonym lub uciekających z okolicznych miejscowości i deportowanych z NiemiecOd początku okupacji miasta Niemcy przejmowali zakłady żydowskie, zablokowali żydowskie konta bankowe i dokonywali kradzieży mienia żydowskiego.Liczne także były przypadki zabijania, bicia i psychicznego znęcania się nad Żydami. Już we wrześniu 1939 r. Gestapo aresztowało i wysłało do obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie wielu żydowskich działaczy politycznych.Społeczność żydowska nie pozostawała bierna wobec działań okupanta. Skupiono się na opiece zdrowotnej, dożywianiu dzieci i młodzieży oraz starano się zapewnić im możliwość nauki.

Nowa Synagoga przy ul. Wilsona została spalona przez Niemców 25 grudnia 1939 roku

Wypalone wnętrze Nowej Synagogi – 1940 r.

 Z dniem 9 kwietnia 1941 r. Niemcy zarzadzili utworzenie odizolowanej dzielnicy mieszkaniowej – getta. Do wytyczenia jego granic wykorzystano linię kolejową i stojący wzdłuż torów mur. 17 kwietnia 1941 r. na wylotach ulic ustawili posterunki a zaskoczeni mieszkańcy znaleźli się w pułapce.

Plan getta w Częstochowie, mapa archiwalna

 Dyrektywa Żydowskiej Służby Porządkowej z 11 lipca 1942 r. tuż przed likwidacją getta

Dwaj żydowscy mężczyźni przy ul. Nadrzecznej 36

Sprzedawcy w getcie częstochowskim – 1942 r.

Mieszkańcy przy ul. Garncarskiej 61

Służba Porządkowa (policja żydowska) częstochowskiego getta. Będąc na usługach Niemców i wykonując skrupulatnie ich rozkazy została znienawidzona przez pozostałych Żydów

Odznaka żydowskiego policjanta

Żydowski chłopiec przy ul. Nadrzecznej 35

Nielegalna gazetka „Rasta” wydawana w getcie

Niemieckie zarządzenie z 15 października 1941 roku o przymusowym zgłoszeniu się rzemieślników żydowskich

Kondukt pogrzebowy w getcie, rok 1941

Niemieckie ogłoszenie o zmianie godziny policyjnej dla ludności nieniemieckiej, rok 1942

Kartoteka więźnia pochodzenia żydowskiego, skazanego na karę śmierci za opuszczenie getta

Kartoteka więźnia pochodzenia polskiego, skazanego na karę śmierci za udzielanie pomocy Żydom

Kartoteka więźnia pochodzenia żydowskiego, skazanego za naruszenie godziny policyjnej

Kartoteka więźnia pochodzenia żydowskiego, skazanego za brak opaski

Większość Żydów w Częstochowie nie wierzyło, że może się zdarzyć to samo, co spotkało ich braci w Warszawię. Mówili „Tu jest tyle pracujących w fabrykach i innych placówkach, że tu nas nie ruszą”. Próbowali rozumować zgodnie z rozsądkiem, że pracując dla Niemców przezyją wojnę. Niestety, ta ludzka logika nie miała jednak nic wspólnego z postępowaniem hitlerowców, dla których najważniejsze było zabijanie.  Nocą z 21 na 22 września 1942 r. getto zostało otoczone, a rankiem zaczęły się selekcje mieszkańców i odprawiono pierwszy transport do obozu zagłady w Treblince.  

Niemcy jako datę likwidacji getta częstochowskiego wybrali najważniejszy dzień w kalendarzu żydowskim, święto Jom Kippur (Sądny Dzień). W pięciu transportach kolejowych wywieziono do komór gazowych Treblinki około 40 tysięcy kobiet, dzieci i mężczyzn. Wszystkich stawiających opór, słabych i chorych zabijano na miejscu a dzieci i kobiety ciężarne prowadzono na ul. Kawią, miejsce masowych egzekucji. Ciała pomordowanych grzebano w dwóch wielkich zbiorowych mogiłach. Na terenie samej Częstochowy zamordowano wtedy co najmniej 2 tysiące Żydów.

 Egzekucje ludności żydowskiej podczas likwidacji getta

Niemieckie ogłoszenie z 24 września 1942 przypominające, że pomoc Żydom karana jest śmiercią

Kolumna osób przeznaczonych do wysyłki pod eskortą policji udaje się na stację kolejową Warta

Rozkład kolejowy 6 transportów z ludnością żydowską z Częstochowy do obozu zagłady w Treblince między 22 IX i 8 X 1942 r.

Fela Rotbard – pierwsza ofiara akcji purimowej w roku 1943

W trakcie deportacji w Częstochowie powstały pierwsze oddziały Żydowskiej Organizacji Bojowej. Kupowano i produkowano broń, kopano tunele i schrony. Uprzedzeni o tym Niemcy 25 czerwca 1943 zaatakowali schron ŻOB-u w małym getcie. Zaczęła się krwawa likwidacja obozu, w trakcie której większość zginęła.

Komendant ŻOB-u „Mojtek” Zilberberg, zginął 25 czerwca 1943 roku

Rywka Glanc, współtwórczyni ŻOB-u, zginęła 26 czerwca 1943 w walce z Gestapo i Schupo

Jestem uczniem V klasy Szkoły Podstawowej Nr 14 im. Henryka Sienkiewicza w Częstochowie. Zachęcony przez nauczyciela historii z przyjemnością zgłosiłem się do programu „UCZEŃ Z KLASĄ”, by stworzyć blog dotyczący mojego miasta. Lubię wyzwania a ponieważ historia należy do moich największych zainteresowań, jako swój temat wybrałem mało znany, ale za to ciekawy i zarazem bardzo smutny, dotyczący wydarzeń sprzed kilkudziesięciu lat. Chcę przedstawić swoim rówieśnikom losy społeczności żydowskiej, które związane z naszym miastem okrutnie i na zawsze przerwała II wojna światowa, a getto częstochowskie jest tego symbolem. Przedstawione przeze mnie informacje, cytaty i fotografie pochodzą z posiadanych w domu i wypożyczonych z biblioteki książek oraz Internetu. Myślę, że nawet dorośli, choć słyszeli o losach Żydów częstochowskich, to jednak na ten temat wiedzą niewiele i z ciekawością zajrzą do mojego bloga.

Prześladowania w krajach Europy Zachodniej zmusiły Żydów do wędrówki na Wschód w poszukiwaniu schronienia. Mieszkają w Polsce od około tysiąca lat a najliczniejszy ich napływ na ziemie polskie nastąpił w XII–XIV wieku. W Polsce znaleźli sprzyjające warunki do osiedlania się i rozwoju swojej społeczności. Do napaści Niemiec na nasz kraj we wrześniu 1939 roku i tragedii Holocaustu, która potem nastąpiła, w Częstochowie mieszkała jedna z najliczniejszych i najbardziej prężnych społeczności żydowskich w Polsce. Pielęgnując swoje tradycje, przez ponad trzysta lat bardzo mocno przyczyniali się do rozwoju naszego miasta.

Pierwsze dokumenty świadczące o obecności Żydów w Częstochowie spochodzą z lat 1620 i 1631 a w roku 1765 było ich 75. W XVIII wieku założyli tymczasową synagogę, najprawdopodobniej w domu przy Starym Rynku 15. W innej części tego domu urządzono mykwę (rytualną łaźnię). W 1805 roku częstochowscy Żydzi otrzymali oficjalne pozwolenie na budowę synagogi. Częstochowska gmina żydowska zajmowała się m.in. utrzymaniem synagogi, cmentarza, mykwy i biura. Sprawowała nadzór nad ubojem rytualnym, organizowała opiekę społeczną i ściągała podatki. Do nowej gminy mogło należeć początkowo 495 osób, tylu bowiem Żydów mieszkało wówczas w mieście liczącym 3349 mieszkańców.

Wiek XIX to także okres przemiany Częstochowy w ważny ośrodek przemysłowy. Rozwinęły się tu rozmaite gałęzie przemysłu: od wydobywczego i metalurgicznego, przez włókiennictwo po przemysł zabawkarski i produkcję dewocjonaliów. Żydzi częstochowianie nie tylko uczestniczyli w rozwoju miejscowego przemysłu, ale często go inicjowali. Pierwszą manufakturę założył w 1828 roku Dawid Kronenberg, wcześniej właściciel kilkunastu warsztatów tkackich. Do największych fabryk założonych przez Żydów do lat 50. XIX wieku należały: Fabryka Wyrobów Jutowych „Warta” Henryka Markusfelda i Szymona Neumana, zakłady włókiennicze Gnaszyńska, Manufaktura Izydora Sigmana oraz Romana i Zygmunta Markowiczów, fabryka obrazów Langhamera, dwie fabryki łyżek – Kohna i Landaua, drukarnia Szymkowskiego i Oderfelda, zapałczarnia Sperbera. Na przełomie wieków należały do nich wszystkie częstochowskie fabryki zabawek, a było ich aż 15. Wokół fabryk rozwijały się mniejsze i większe przedsiębiorstwa handlowe i spedycyjne, magazyny, agencje pośrednictwa itp. Chociaż powstawały nowe formy działalności gospodarczej i zawody, wielu Żydów pozostało przy swoich tradycyjnych zajęciach – rzemiośle i handlu. Żydowscy rzemieślnicy tworzyli własne cechy, m.in. blacharzy i dekarzy, fryzjerów i perukarzy, czapników i kuśnierzy, metalowców, piekarzy i cukierników, tapicerów i szczotkarzy.

W ostatnich dziesięcioleciach XIX wieku na Starym Mieście, w czynszówkach przy ulicy Targowej, Garncarskiej, Nadrzecznej, Senatorskiej, Koziej, Gęsiej, Ptasiej, Mostowej i Spadek, pozostała już tylko biedota. Majętniejsi uciekali od ciasnoty i zgiełku żydowskiej dzielnicy do śródmieścia. Przestronne, wielkomiejskie kamienice wznoszono najchętniej przy I Alei Najświętszej Marii Panny oraz przy Aleksandrowskiej (obecnie ul. Wilsona) i Odjazd (obecnie ul. Piłsudskiego).

Starsi ludzie jeszcze pamiętają jak w początkowych latach XX wieku przed dworcem kolejowym zamiast taksówek stały dorożki, w mieście nie było linii tramwajowej, a jedyny autobus kursował Alejami od Nowego Rynku do Parku. Częstochowa mogła się pochwalić zaledwie kilkoma trzypiętrowymi budynkami, a żaden z nich nie miał windy. Ortodoksyjni Żydzi mieszkali głównie w rejonie ulic Nadrzecznej i Garncarskiej. Tu mieściła się przepiękna Stara Synagoga zdobiona słynnymi freskami prof. Wilenberga. W tej okolicy słyszało się głównie Jidisz. Jednakże w miarę zbliżania się do Nowego Rynku, Alei i ulicy Kościuszki, coraz częściej słychać było język polski.

Przed wybuchem II Wojny Światowej dzieci żydowskie w Częstochowie uczyły się w 9 szkołach powszechnych, prywatnych i publicznych, w 2 gimnazjach, w liceum i w kilku szkołach rzemieślniczych. Szczególnego rodzaju placówką oświatową było eksperymentalne gospodarstwo ogrodnicze przy ul. Rolniczej, gdzie przygotowywano młodzież do życia i pracy w Palestynie. Wszystkie ważne wydarzenia, polityczne, społeczne, kulturalne i sportowe, opisywała i żywo komentowała miejscowa prasa. Przed 1939 rokiem wydawano w Częstochowie aż sześć lokalnych żydowskich dzienników, dziesięć tygodników i jeden dwutygodnik. To jeden z dowodów na to, jak liczna i prężna była społeczność żydowska w Częstochowie przed wybuchem wojny. 

Widok ogólny Częstochowy, w oddali widać kopułę Nowej Synagogi

Stary Rynek (w miejscu widocznych domów dzisiaj stoi Dom Handlowy „Puchatek”)

Nowy Rynek, czyli dzisiejszy Plac Daszyńskiego

Nowy Rynek podczas targu

Nowy Rynek – w oddali widać wieżę Klasztoru Jasnogórskiego

Róg Nowego Rynku i ul. Warszawskiej

Jedna z okazalszych kamienic – dom Frankego z przylegającym do niego domem Wolbergów

Ulica Krakowska

Panorama Częstochowy od strony Mirowa

Żydzi w dzielnicy żydowskiej

Sprzedawcy żydowscy handlujący mydłem

Na częstochowskim podwórku

Częstochowscy Żydzi przed sklepami

Żydzi częstochowianie podczas zakupów na targu

Stara Synagoga gminna przy ul. Nadrzecznej 32 w Częstochowie. Dokładna data rozpoczęcia budowy synagogi nie jest ustalona. Została zdewastowana we wrześniu 1939 roku i wysadzona przez Niemców podczas likwidacji małego getta w 1943 r.

Budynek mykwy (łaźni rytualnej) przy ul. Garibaldiego 18, powstał na początku XX wieku

Wnętrze budynku mykwy przy ul. Garibaldiego 18

Nowa Synagoga w Częstochowie, oddana do użytku w roku 1893. Została spalona przez Niemców 25 grudnia 1939 roku. W roku 1955 Rada Miejska podjęła decyzję o budowie Filharmonii na jej zgliszczach

Pocztówka przedstawiająca Nową Synagogę, początek XX wieku